۲۴اردیبهشت سالروز لغو امتیاز تنباکو

در نـیـمـه دوم قـرن نـوزدهـم حـوادث و اتـفاقاتى در ایران رخ داد که چهره آینده کشورمان را تا حـدودى تاریخ سیاسی معاصر ایران >> نهضت تنباکو

در نـیـمـه دوم قـرن نـوزدهـم حـوادث و اتـفاقاتى در ایران رخ داد که چهره آینده کشورمان را تا حـدودى مـتـحـوّل و دگـرگون کرد. هر یک از این حوادث برگهاى زرّینى در صفحات تاریخ این مرز و بوم بوده ، درخشندگى خاص خود را دارند، امّا نهضت تنباکو در میان اینها از جایگاه ویژه اى بـرخـوردار اسـت ، زیرا این قیام از یکسو، اوّلین تجربه مبارزه با استعمار با ماهیت اسلامى بـود و از سـوى دیـگر، در اوج استبداد داخلى پادشاهان قاجاریّه ـ ناصر الدین شاه ـ به وقوع پـیـوسـت و پـرده ظـلمـانـى تـرس و وحـشـت را از دل مـلّتـى کـه شـاهـد چپاول و غارت ثروتهاى مادّى و معنوى خود بود، بیرون انداخت .
قیام امّت اسلامى به رهبرى مرجع بزرگ آیت الله میرزا حسن شیرازى علیه توطئه مشترک داخلى و خـارجـى ضـربـه محکمى بر پیکر استبداد داخلى و استعمار خارجى وارد کرد تا امتیاز ننگین و شـرم آور تـنـبـاکـو که بیش از پیش نفوذ کُفار را در کشور اسلامى ایران توسعه مى داد، لغو کـنـنـد. حـمـایـت بى دریغ و همه جانبه مردم ایران از حکم عالمى بزرگ ، ثابت کرد که اسلام و روحانیت نفوذ عمیقى در دلهاى مردم مسلمان ایران داشته و قادر به مقاومت در برابر هر توطئه اى مى باشند.
قیام اسلامى تنباکو را مى توان اوّلین نهضت بیدارى مردم ایران براى به دست آوردن حقوق خود از بـیـگـانـگـان و استبداد پادشاهان ایران دانست که خود طلیعه نهضت مشروطیت شد؛ نهضتى که باعث تحولات سیاسى و اجتماعى چشمگیرى در تاریخ ایران گردید.
      زمینه واگذارى امتیاز تنباکو

استعمال توتون و تنباکو از زمان صفویّه ، بویژه از زمان شاه عباس کبیر، در ایران رواج
پیدا کرد. وى هر چند مى خواست استفاده از آن را منع کند، امّا موفق به این کار نشد. از آن زمان کم کـم تـعـداد مـعـتادان به توتون و تنباکو افزایش پیدا کرد تا اینکه در زمان ناصر الدین شاه بـه چـنـد مـیـلیون نفر رسید. به همین دلیل یکى از وزیران  ناصر الدین شاه به فـکـر انـحـصـار آن افـتـاد تـا بـراى افـزایـش مـالیـات ، آن را در اخـتـیـار و کـنترل دولت قرار دهد. وى قانون پیشنهادى خود را به نام (قانون اداره انحصاریه توتون و تـنـبـاکـو) ارائه داد کـه مـورد تـصـویـب نـاصـر الدیـن شـاه قـرار نـگـرفـت . سرانجام وى در سـال بـعـد مـقـررات دیگرى را تهیه کرد و به تصویب ناصر الدین شاه رساند و شاه دستور اجراى آن را به (میرزا على اصغر خان امین السلطان ) صدر اعظم داد، امّا به علت مخالفت عُلما که این عمل را غیر شرعى و بدعت در دین مى دانستند اجرا نشد. 
نـاصـر الدین شاه در سال 1268 ه‍ . ش / 1889 میلادى براى سوّمین بار تصمیم گرفت ، به بـهـانه بازدید از پیشرفت کشورهاى اروپایى ، از طریق خاک روسیه عازم اروپا شود. روسها ابـتـدا اجازه چنین سفرى را از خاک خود نمى دادند، امّا با گرفتن امتیازاتى اجازه عبور به هیاءت ایرانى داده شد. 
انـگـلیـسـیـهـا اصـرار داشـتند که این سفر انجام شود. هدف آنها، گرفتن امتیازات بیشتر از شاه ایـران بـود و بـه هـمـیـن عـلت از شـاه و هـمـراهـانش بویژه امین السلطان ، وزیر اعظم ، بگرمى اسـتـقـبـال و پـذیـرایى کردند و بزرگترین نشانه هاى رسمى دولت انگلستان را به آنها اهدا کـردنـد. در ایـن سـفـر انـگـلیـسـیها پیشنهادهاى زیادى به شاه ایران دادند که از جمله آنها امتیاز توتون و تنباکوى ایران بود. 
دولت انـگـلسـتـان مـانـنـد سـایر امتیازات براى مصونیت از خطرهاى احتمالى ، خود بطور مستقیم دخـالت نـکرد، بلکه یکى از افراد تبعه خودش به نام (ماژور تالبوت ) را به عنوان طرف معامله به ایران معرفى کرد. تالبوت با پیشنهاد رشوه به شاه و صدر اعظم ، موافقت آنها را جـلب کـرده ، نـاصـر الدیـن شـاه قـبـول کـرد کـه پـس از بـرگـشـت ، وى را بـه ایـران دعـوت کند. 

      اقدامات عملى براى تحقق قرارداد

      دعوت تالبوت به ایران و واگذارى امتیاز

هـمـان طـور کـه نـاصـر الدیـن شـاه در سـفـر بـه لنـدن قول داده بود پس از بازگشت ، به ایران از تالبوت دعوت کرد تا به ایران بیاید. وى پس از ورود به تهران با کمک سفارت انگلیس و اعضاى آن ، متن امتیاز نامه را تهیه کرده ، نزد (امین السـلطان ) فرستاد. صدر اعظم با تغییرات جزئى در متن قرار داد، آن را جهت امضا نزد ناصر الدیـن شـاه بـرد و پس از تعریف و تمجید فراوان از قرار داد و شرح مزایاى چنین امتیازى آن را به امضاى شاه رساند و از او تقدیر نامه اى نیز دریافت کرد. 
بـه مـوجـب ایـن امـتـیـاز خـریـد و فـروش کـل تـوتـون و تـنـبـاکـوى ایـران در داخـل و خـارج به مدت پنجاه سال از تاریخ ـ 1269 ه‍ . ش / 1890 م ـ به (ماژور تالبوت ) انـگـلیـسـى واگـذار شـد و در مـقـابـل صـاحـب امـتـیـاز مـتـعـهـد گـردیـد کـه هـر سـال مـبـلغ پـانـزده هـزار لیـره انـگـلیسى و 14 از سود شرکت پس از کسر مخارج و کسر پنج درصد، به دولت ایران بپردازد. 
اعطاى چنین امتیازى به یک فرد بیگانه خسارتهاى جبران ناپذیرى به دولت و ملّت ایران وارد مـى کـرد، زیـرا بـه مـوجـب ایـن امـتـیاز هیچ کس حق خرید و فروش توتون و تنباکو و سیگار در ایـران را نـداشـت ، مـگـر بـا اجـازه صـاحـب شـرکـت . ورود لوازم و وسـائل شـرکـت از عـوارض گـمـرکـى و مـالیـات مـعـاف بود و هیچ کس حق وارد کردن توتون و تنباکو به ایران را نداشت . فصل هشتم این امتیاز خاطیان از این فرمان را تهدیدبه کیفرمى کرد و طـبـق فـصـل دهـم کـشـاورزان ایـران مـتـعـهـد بـودنـد کـه مـقـدار محصول خودشان را به نزدیکترین عامل شرکت اطلاع دهند. 

      تشکیل شرکت و آغاز فعالیتهاى اقتصادى و فرهنگى

پـس از بـازگـشت ناصر الدین شاه از انگلستان ، تالبوت به اتفاق چند نفر و با کمک دولت انـگـلیـس ، شـرکـتـى را بـا نـام (رژى ) بـا سـرمـایـه اوّلیـه 650000 لیـره در لنـدن تـشکیل داد. وى پس از کسب امتیاز درصدد برآمد که شرکت را در شهر هاى کشورمان گسترش دهد. در ایـن راسـتـا ابـتـدا باغى را در یکى از بهترین مکانهاى تهران در آن زمان (خیابان فردوسى فعلى ) خریده ، ساختمان بزرگى براى اداره مرکزى شرکت در وسط آن بنا کرد. شرکت دیوار محکم و بلندى در اطراف باغ کشید و آن را به شکل قلعه جنگى و نظامى درآورد. 
شـرکـت پـس از تـاءسـیـس اداره مـرکـزى در تـهـران تـصمیم گرفت ، شعبه هاى آن را در سایر شـهـرهـاى ایـران ، بـویـژه شـهـرهـایـى کـه در آنـها محصولات توتون و تنباکو بیشتر کشت و تـولیـد مـى شـد راه انـدازى کـند. در این راستا تصمیم گرفته شد نمایندگانى به تبریز، مـشـهـد، شـیـراز، و اصـفـهـان اعـزام کـنـد تـا در آنـجـا بـه تشکیل شرکت مبادرت کرده ، فعالیتهاى خود را آغاز کنند. 
پـس از احـداث سـاخـتـمـان مرکزى شرکت در تهران و آغاز فعالیت آن در ایران ، چند هزار نفر از مـردان و زنـان و دخـتـران فـرنـگى در مدت کوتاهى به عنوان کارکنان شرکت وارد ایران شدند بطورى که در هر شهرى تعداد زیادى از افراد بیگانه اقامت داشتند. این افراد که تحت پوشش شـرکـت رژى وارد ایـران شـده بـودنـد، شـروع به فعالیتهاى فرهنگى کرده ، فرهنگ مسیحیت و غرب را در ایران رواج مى دادند. نفوذ در بازار مسلمانان استفاده از دختران براى افزایش فروش ، اشـاعـد فـسـاد از طـریق ایجاد رقاص خانه و قمار خانه ، فروش و مصرف مشروبات الکلى ، اسـتـفـاده از مـسـلمـانـان بـه عـنوان نوکر و توهین و هتک حرمت مسلمانان از جمله موارد اشاعه فرهنگ غـربـى در ایـران بـه وسـیـله کـارکـنـان شرکت رژى بود که زمینه هاى نهضت را کم کم آماده مى کرد. 

      مقاومت مردم در شهرها و آغاز قیام

بـه عـلّت گـسـتـرش کـشـت و زرع و اسـتـعـمـال تـوتون و تنباکو حدود یک پنجم از جمعیت ایران  از ایـن طـریـق زنـدگـى خـود را مـى گـذرانـدنـد، از ایـن رو نـمـى تـوانـسـتـند در مـقابل تسلط بیگانگان بر امرار معاش خود ساکت باشند. روستاییان ، کشاورزان ، بازرگانان و تـاجـران خـرده پا و حتى کارگران روز مزد شروع به اعتراض علیه شرکت رژى کردند. به عـلّت رابـطـه نـزدیـک و تـنـگـاتـنگى که بین طبقات مردم و علما وجود داشت ، مردم به روحانیون مـتـوسـل شدند تا با رهبرى آنها وارد مبارزه و قیام عمومى شوند.  شهرهایى که در این مبارزه سهم بسزایى داشتند به شرح زیر بود:
فـارس : اولیـن نـقـطـه اى کـه زودتـر از جـاهاى دیگر مورد توجّه شرکت قرار گرفت ، فارس بـود، زیرا قسمت عمده و بهترین محصول دخانیات ایران از فارس تهیه مى شد. مردم شیراز که از تـوجـّه شـرکـت بـه فـارس مـطـلع شـده بـودنـد، کـسـب و کـار خـود را تـعـطـیـل کـرده ، در مـسـجـد وکـیـل شـیـراز جـمـع شـدنـد. حـاج سـیـد عـلى اکـبـر فـال اسـیرى شیرازى که در میان علماى آنجا از همه معروفتر و از بیان ویژه اى نیز برخوردار بود، بالاى منبر رفت و علیه دولت و شرکت رژى صحبت کرد و در پایان سخنرانى ، شمشیرى را بـه دسـت گـرفـتـه ، اعـلام جـهاد کرد و گفت : هر بیگانه اى که براى انحصار دخانیات به شیراز بیاید، من شکم او را پاره خواهم کرد. 
نـهضت مردم فارس به دنبال سخنان این روحانى مبارز آغاز شد. نمایندگان شرکت که از وضع آنـجـا آگـاه شـدنـد، در بیرون از شهر متوقف شده ، جراءت ورود به شهر را نداشتند، امّا پس از سـرکوب مردم ، عُمال شرکت با تشریفات خاص وارد شهر شدند. مردم فارس همچنان به مبارزه خود ادامه دادند. دولت سید على اکبر فال اسیرى را دستگیر و به عراق تبعیدکرد.
خـبـر دسـتـگـیـرى و تـبـعـیـد ایـن روحـانـى شـجـاع بـه گـوش مـردم رسـیـد. مـردم دوبـاره بـا تـعـطـیل کسب و کار و با شعارهایى علیه شرکت و دولت ایران در امامزاده احمد بن موسى تجمع کـردنـد، ولى یـک بـار دیـگر قیام مردم توسط (قوام الملک ) حالم فارس سرکوب ، و سران آنـهـا دسـتـگـیـر شـدنـد. تـبـعـیـد ایـن عـالم بـزرگ بـه عـراق و مـلاقـات او بـا سـیـد جـمـال الدیـن اسـد آبـادى در بـصـره و هـمـچـنین دیدار او در سامرا با آیت اللّ ه (میرزا محمّد حسن شیرازى ) باعث تسریع نهضت در داخل و خارج ایران شد. 

تبریز: مردم و روحانیون تبریز پس از اطلاع از امضاى قرار داد، مخالفت شدید خود را از طریق تلگراف به ناصر الدین شاه اعلام کردند و پس از اطلاع از نامه (میرزاى شیرازى ) به شاه مبنى بر خلاف شرع بودن آن و حرکت نمایندگان شرکت رژى به آنجا، مردم به رهبرى (میرزا جـواد آقـا مـجـتـهـد تبریزى ) مسلح شده ، از ورود کارکنان شرکت به تبریز جلوگیرى کردند. شاه و درباریان ابتدا با تهدید قصد سرکوب و ساکت کردن مردم غیور آنجا را داشتند، امّا چون ایـن حـربـه مـؤ ثـر واقـع نشد، به نیرنگ متوسل شده و نقشه تفرقه و جدایى بین روحانیون و مـردم را ریـخـتـنـد ولى مـردم از تـوطـئه شـوم دولت مـُطـّلع شـده و آن را نـقـش بـر آب کردند. 
پـس از شـکـسـت تـوطـئه شـاه و دربـار، آنـهـا بـه فـکر تطمیع مردم تبریز افتادند و به آنها قـول آزادیـهـاى فـراوان دادنـد، لیکن هیچ یک از ترفندهاى آنها موثر واقع نشد و سرانجام مسؤ ولیـن دولت ایـران و شـرکـت رژى تـصمیم گرفتند که از تبریز چشم پوشى کرده و از اعزام کـارکـنـان شـرکـت بـه آنجا خوددارى کنند. این امر در پیروزى نهضت تنباکو نقش بسزایى داشت . 
اصـفـهـان : در ایـن زمـان اصفهان از چند جهت اهمیّت داشت : یکى از مهمترین شهرهاى تجارى ایران بـود و بـه خـلیـج فـارس جـهـت تـجـارت خـارجـى نـزدیـک بـود و ظـل السلطان پسر ناصرالدین شاه در آنجا حکومت مى کرد. مردم اصفهان تلاشهاى زیادى براى مـبـارزه با اهداف استعمارى شرکت رژى انجام دادند. علماى اصفهان در آن زمان بیشتر از سایرین در بـیـن مـردم نـفـوذ داشـتـند و در بین آنها ( حاج شیخ محمد تقى ) معروف به آقا نجفى از همه مـعـروفـتـر و مـشـهـورتر بود از این رو، وى پرچم مبارزه را علیه بیگانگان به دست گرفت و بـراى اوّلیـن بـار فـتـواى مـنع خرید و فروش و استعمال دخانیات را به کمک سایر روحانیون صـادر کـرد. هـر چـند در آن زمان خارج از اصفهان کسى از دستور آنها اطاعت نکرد، امّا بیشتر مردم اصـفـهـان از دسـتـور عـُلمـا اطـاعـت کـردنـد و فـشـارهـا و سـخـتـگـیـریـهـاى ظـل السـلطـان ، حـاکـم وقـت اصـفهان ، هم چاره ساز نشد. بعلاوه یکى از عُلماى اصفهان جهت دادن گزارش نزد میرزاى شیرازى به سامرا رفت . 
یـکـى از حـوادث و اتـفـاقـات مـهـّم در رونـد نـهضت تنباکو، بویژه در اصفهان ، به آتش کشیدن تـنـبـاکـوهـاى یـک تـاجـر اسـت . ایـن تـاجـر اصـفـهـانـى کـه بـه خـاطـر مـنـع خـرید و فروش و اسـتعمال دخانیات از طرف علماى اصفهان حاضر نبود آنها را به بیگانه بفروشد، دوازده ساعت از آنـهـا وقـت گـرفـتـه و شـب هـنـگـام ، آنـهـا را در یـک جـا جـمـع کـرده و هـمـه آنـهـا را بـه آتـش کشید. 
تـهـران : مـردم تهران نیز به دنبال شهرهاى شیراز، تبریز، اصفهان و ... علیه شرکت رژى و عـوامل داخلى و خارجى آنها دست به شورش و قیام زدند و با تعطیلى کسب و کار خود و اجتماع در مـسـاجـد و سـایـر نقاط شهر، اعتراض خود را بر ضد شرکت مذکور اعلام کردند. در پایتخت نیز مـانـنـد سـایر شهرها رهبرى اعتراض و اجتماع مردم به عهده علما و روحانیون از جمله عالم بزرگ (مـیـرزا حـسـن آشـتـیـانـى ) بـود. وى کـه بارها با شاه و امین السلطان براى لغو امتیاز تماس گـرفـتـه ، ولى نـتـیـجه اى نگرفته بود، سرانجام نامه اى از طرف علماى تهران به میرزاى شـیـرازى ، مـرجـع بـزرگ شیعیان در سامرا، نوشت و از وى تقاضا کرد که در این باره اقدامى انجام دهد. 
مـشـهـد: حـاکم خراسان در این زمان فتحعلیخان صاحب دیوان بود. وى همه مردم و دست اندرکاران تنباکو در مشهد را مجبور کرد تا تمام کالاى خود را به شرکت رژى بفروشند، امّا مردم آنجا مانند سایر شهرهاى ایران دست به اعتراض زده ، در مسجد گوهر شاد جمع شدند که با کمک بعضى از عـلمـا و بـعـد از پـنـج روز تـظـاهـرات و راهـپـیـمـایـى بـطـور مـسـالمـت آمـیـز پـراکـنـده شدند. 
سـایـر شـهـرهـا: عـلاوه بـر ایـنـهـا در سـایـر شـهـرهـاى ایـران مثل کرمان ، قزوین ، کاشان ، یزد و ... مردم علیه شرکت رژى دست به تظاهرات و شورشهایى زدند و با بستن مغازه ها و محل کار خود در مساجد و مراکز دیگر تجمع کرده ، به همراه روحانیون انزجار و نفرت خود را از واگذارى چنین امتیازى اعلام کردند. 

      صدور فتواى تحریم تنباکو

مـردم و عـلمـاى شـهـرهـاى ایـران کـه از اقدامات خود نتیجه قطعى نگرفته بودند، دست کمک به سـوى مـرحـوم (مـیـرزا مـحـمـّد حسن شیرازى ـ مرجع تقلید شیعیان جهان ـ که در آن زمان در سامرا بود، دراز کردند. وى از طریق روحانیون و زائران ، همچنین نامه ها و تلگرافهایى که از ایران بـه ایـشـان مـى رسـیـد و بخصوص نامه سید جمال الدین اسد آبادى ، به زیانها و خسارتهاى دولت و مـلّت ایـران آشـنـا شـد، ابـتـدا از طـریـق مـسـالمـت آمـیـز و ارسـال چـنـد نـامـه ، لغـو ایـن امتیاز را از ناصر الدین شاه تقاضا کرد، امّا وقتى که از این کار نـتـیـجـه اى حـاصـل نـشـد، سـرانـجـام فـتـواى مـشـهـور خـود را در سال 1267 ه‍ . ش / 1891 م در رابطه با منع استعمال دخانیات بدین شرح اعلام کرد:
(بـِسـْمِ اللّ هِ الرَّحـْم ن الرَّحـی م ـ اَلْیـُوم اِسـتـِعـمـال تـنـباکو و توتون بِاَىِّ نحوٍ کانَ در (حکم مُحاربه با امام زمان است عجل اللّ ه فرجه ) 
حُررة الاحقر محمد حسن الحسینى

      پیروزى نهضت و لغو امتیاز

امّت مسلمان ایران که هر لحظه منتظر چنین حکمى بودند؛ پس از دریافت آن با هر وسیله اى که در اخـتـیـار داشـتـنـد در پـخـش آن اقـدام کـردنـد، زیـرا چـنـیـن کارى را وظیفه شرعى خود مى دانستند. اسـتقبال از چنین حکمى بى نظیر بود. مردم ایران از پیر و جوان ، زن و مرد، کشاورز و کارگر، تـاجـر و کـاسـب ، هـمـه بـدون چـون و چـرا از آن اطـاعـت کـردنـد، قـلیـانـهـا و چپق ها را شکستند و تـوتـونـهـا، تنباکوها و سیگارها را به آتش کشیدند و حاضر نشدند حُکم عالم و مرجع خود که اسـتـعـمـال تـنـبـاکو را در حکم جنگ با امام زمان (عج ) مى دانست ، نقض کننند. نفوذ این حکم آن قدر گـسـتـرده و وسـیـع بـود کـه حـتـّى دربـار و حـرمـسـراى نـاصـر الدین شاه را نیز فرا گرفت . 
نـاصـر الدیـن شـاه و دربـار او که به عمق و گستردگى نفوذ این حکم پى برده بودند، قصد داشـتـنـد با جعلى خواندن و تفرقه و فشار به مردم و روحانیون ، بویژه میرزا حسن آشتیانى ، اثر آن را خنثى کنند، امّا وقتى به بى اثر بودن توطئه هاى خود پى بردند تصمیم گرفتند کـه بـا لغـو امـتـیـاز داخـلى آنـهـا را تسلیم کنند، ولى هوشیارى و تداوم نهضت و حضور مردم در صحنه و اعلام جهاد از سوى میرزاى شیرازى توطئه هایشان را نقش بر آب کرد. 
سـرانـجـام بـه دلیـل فـشار نهضت اسلامى ـ مردمى ایران به رهبرى میرزاى شیرازى که اساس سـلطـنـت اسـتبدادى ناصر الدین شاه را به مخاطره انداخته بود، وى تصمیم گرفت که امتیاز را لغـو کـنـد و بـا اعـلام رسـمـى لغـو امـتیاز از سوى دولت ایران و شرکت رژى ، مبارزه پیروزمند تنباکو پس از 55 روز خاتمه یافت و حکم تحریم لغو شد. 
شـرکت رژى که مبالغ هنگفتى به شاه و صدر اعظم و درباریانش رشوه داده بود خواستار غرامت از ایـران شـد. که پس از مذاکراتى پانصد هزار لیره به شرکت پرداخت شد. این مبلغ از بانک شـاهـنـشـاهـى ایـران کـه سهام آن متعلق به انگلیس بود به صورت وام با بهره شش درصد در مقابل گرو گذاشتن گمرکات بنادر خلیج فارس ، بوشهر، بندر عباس ، بندرلنگه و شیراز تـاءمـیـن شـد. بـدیـن تـرتـیـب ایـن گـمـرکـات تـحـت نـظـارت و کنترل انگلیس در آمد.

      ویژگیهاى نهضت تنباکو

      اسلامى بودن

مـهـمـتـریـن عـامـل پـیـروزى نـهـضـت تـنـبـاکـو مـاهـیـّت اسـلامـى آن بـود، زیـرا تـنـهـا عـامـل و انگیزه اى که مى توانست توده هاى مردم ایران را با آن وسعت به حرکت در آورد و آنها را به ایثار و فداکارى و از جان گذشتگى وا دارد اعتقادات اسلامى و مذهبى بود.

      اطاعت از روحانیت

انـگـیـزه ایـن عـمـل نـیـز نـاشـى از اعتقادات اسلامى در قلوب مردم ایران بویژه مذهب تشیع بود. روحـانـیـت بـه عـنوان ادامه دهندگان راه ائمه معصومین علیهم السلام مورد پذیرش و احترام توده مـردم بـودنـد و بـه همین دلیل ارتباطات گسترده آنان در سراسر ایارن با مردم باعث گسترش قیام شد. 

      عمومى بودن نهضت

حضور در صحنه و ادامه نهضت تنباکو متعلق به گروه خاصى از مردم نبود، بلکه همه طبقات و اقشار مردم در آن نقش داشتند. زنان ایران براى اوّلین بار با نمایش قهرمانانه و شور انگیز، حضور خود را در تاریخ مبارزات ایران به نمایش گذاشتند و حتّى رهبرى و تظاهرات خیابانى را در چند نقطه به عهده گرفتند. 

      استقامت و فداکارى مردم و رهبران

اسـتـقـامـت رهـبرى و مردم در تمام مراحل نهضت به چشم مى خورد وقتى فتواى تحریم صادر شد، همه مردم از آن اطاعت کردند و شایعه جعلى بودن و لغوامتیاز داخلى نتوانست مردم را راضى کند و تـا لغـو کـامـل آن و اعـلام رسـمـى دولت و شـرکت رژى پایدارى کردند. آنها در این راه از جان و مـال خـود مـایـه گـذاشـتـنـد، از مـعـامـله بـا شـرکـت رژى خـوددارى کـردنـد و گـاه امـوال و دارایـى خـود را بـه آتـش کـشـیـدنـد و وسـائل اسـتـعـمـال دخانیات را شکستند تا سرانجام به پیروزى رسیدند. البتّه همه اینها ریشه عمیق در اعتقادات مذهبى مردم ایران داشت .